کد مطلب:231435 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:312
تولد حضرت رضا و حالات مادر آن حضرت
بسم الله الرحمن الرحیم
1- محمد بن یعقوب كلینی رضوان الله علیه گوید امام رضا (ع) در سال 148 هجری متولد شد، و در ماه صفر سال 203 در حالی كه 55 سال از عمر شریفش می گذشت جهان را وداع گفت، در تاریخ تولد و وفات حضرت رضا (ع) اختلاف شده و لیكن مطلب قابل توجه و مورد اعتماد همان است كه ما گفتیم و مادرش ام ولدی بود كه او را ام البنین می گفتند.
2- شیخ صدوق رحمة الله علیه گفته: بزنطی گوید به حضرت ابوجعفر جواد (ع) عرض كردم: گروهی از مخالفین شما گمان می كنند كه مأمون پدرت را به «رضا» ملقب ساخت در آن هنگام كه او را به ولایتعهدی برگزید، حضرت جواد علیه السلام فرمود: به خداوند دروغ گفته اند و از طریق حق منحرف شده اند، بلكه خداوند او را به «رضا» نامگذاری كرده، زیرا وی محل رضایت خداوند و پیغمبر و ائمه بعد
[ صفحه 16]
از وی قرار گرفته است.
گوید: عرض كردم آیا همه پدران گذشته ات علیهم السلام مورد رضایت خداوند و پیغمبر و ائمه نبودند، فرمود: چرا؟ گفتم: پس چگونه پدرانت از بین آنها «رضا» نامیده شد؟ فرمود: برای اینكه دشمنان و مخالفین او به وی رضایت دادند همانطور كه دوستان و موافقین او راضی بودند و هیچ یك از پدرانش این چنین نبودند و از این رو پدرم از میان آنها ملقب به رضا گردید.
3- حضرت عبدالعظیم از سلیمان بن حفص روایت كرده كه گفت موسی ابن جعفر علیهماالسلام فرزندش علی را «رضا» خطاب می كرد و او را به این عنوان نام می برد و می گفت: فرزندم «رضا» را بگوئید نزد من بیاید و یا به فرزندم رضا چنین گفتم و یا فرزندم رضا چنین گفت و هرگاه او را مورد خطاب قرار می داد وی را «ابوالحسن» نام می برد.
4- علی بن میثم كه از همگان درباره ائمه ی اطهار علیهم السلام اطلاعاتش بیشتر بود و از اوضاع خانوادگی و خصوصیات زناشوئی آنان مطلع بود می گفت حمیدة المصفاة مادر موسی بن جعفر كه از اشراف و بزرگ زادگان عجم بود كنیزی را كه از مادری مسلمان متولد شده بود خریداری كرد، نام این جاریه، «تكتم» بود و از نظر عقل و دیانت از بهترین زنان عصر خود به شمار می رفت و به حمیدة المصفاة بسیار احترام می كرد تا آنجا كه هیچگاه در نزد وی نمی نشست حمیده به فرزندش موسی گفت: ای فرزند، «تكتم» بهترین زنی است كه من دیده ام و شك ندارم كه خداوند متعال فرزندان پاكی به او خواهد بخشید، من اینك او را به تو می دهم وی را به راه خیر و سعادت رهنما باش.
[ صفحه 17]
پس از اینكه حضرت رضا علیه السلام متولد شد «تكتم» را طاهره نامگذاری كرد، حضرت رضا شیر زیاد می خورد و نیروی جسمانیش قوی بود، مادرش گفت: برای فرزندم یك مرضعه تهیه كنید كه مرا یاری كند، گفتند: آیا شیرت كم شده است؟ گفت: نه به خداوند سوگند شیرم كم نشده است، بلكه من از روز ولادت فرزندم از اوراد و اذكار خود بازمانده ام.
صولی گوید: دلیل بر اینكه نام مادر امام رضا علیه السلام «تكتم» بوده گفتار شاعریست كه در مدح حضرت رضا سلام الله علیه گوید:
الا ان خیر الناس نفسا و والدا
و رهطا و اجدادا علی المعظم
اتتنا به للعلم و الحلم ثامنا
اماما یؤدی حجة الله تكتم
گروهی این شعر را به عموی ابوابراهیم بن عباس نسبت داده اند و لیكن من روایتی در این باره ندارم و از كسی نشنیده ام و صحت و سقم آن را تأیید نمی كنم و لیكن شك ندارم كه این ابیات از ابوابراهیم بن عباس است:
كفی بفعال امری ء عالم
علی أهله عادلا شاهدا
اری لهم طارقا مونقا
و لا یشبه الطارف التالدا
یمن علیكم بأموالكم
و تعطون من مائة واحدا
فلا یحمد الله مستبصرا
یكون لاعدائكم حامدا
فضلت قسیمك فی قعدد
كما فضل الوالد الوالدا
صولی گوید: من این ابیات را به خط پدرم در پشت دفتری كه متعلق به او بود پیدا كردم و او نوشته بود: من این ابیات را از برادرم كه از عمویش روایت می كرد شنیدم و او این اشعار را درباره امام رضا علیه السلام گفته بود، و تكتم یكی از نامهای زنان عرب است كه در اشعار ذكر آن آمده است:
[ صفحه 18]
طاف الخیالان فهاجا سقما
خیال تكنی و خیال تكتما
صولی گوید: ابراهیم بن عباس عموی پدرم اشعار و مدایح بسیاری درباره ی حضرت رضا علیه السلام داشت كه همه آنها را منتشر كرده بود، پس از آن حوادثی پیش آمد كه او ناگزیر شد آن ابیات را جمع آوری نماید، گروهی گفته اند: كه مادر امام رضا «سكن النوبیه» نام داشته است، و نیز گفته اند: كه نام او نجمه و یا «سمان» و مكنی به ام البنین بوده است.
5- علی بن میثم از پدرش روایت می كند كه وی گفت: هنگامی كه حمیدة المصفاة مادر حضرت رضا علیه السلام را خریداری كرد، متذكر شد كه حضرت رسول صلی الله علیه و آله را در خواب دیده است كه آن حضرت امر كرده كه «نجمه» را به فرزندت موسی ببخشی، زیرا به زودی از وی فرزندی كه بهترین مردم روی زمین است متولد خواهد شد.
هنگامی كه حضرت رضا متولد شد او را طاهره نام گذاشت، مادر آن حضرت چند نام داشت: اروی، سكن، سمان و تكتم كه آخرین نام او بوده است، علی بن میثم گوید: از مادرم شنیدم كه نجمه در هنگام خریداری بكر بوده است.
6- علی بن میثم از پدرش روایت كرده كه گفت: از مادرم شنیدم كه می گفت: نجمه مادر حضرت رضا علیه السلام می گفت:
هنگامی كه فرزندم علی در رحم من قرار گرفت، من سنگینی بارداری را ندیدم، و در هنگام خواب صدای تسبیح و تهلیل از درون خود می شنیدم و این جهت مرا به ترس و وحشت وامی داشت و هرگاه بیدار می شدم چیزی نمی شنیدم.
هنگامی كه وضع حمل كردم و كودك بر زمین قرار گرفت دست خود را بر زمین گذاشت و سر خود را به طرف آسمان بلند كرد در حالی كه لبهای خود را حركت
[ صفحه 19]
می داد و مانند بزرگسالان سخن می گفت.
در این هنگام پدرش موسی بن جعفر وارد شد و گفت: ای نجمه كرامت پروردگار بر تو گوارا باد، من كودك را در حالی كه در یك پارچه سفیدی پوشانیده شده بود به او دادم، وی در گوش راست كودك اذان و در گوش چپ اقامه گفت و با آب فرات گلوی او را گرفت، سپس به من برگردانید و گفت: بگیر این كودك را كه از برگزیدگان خداوند در روی زمین است.
7- عتاب بن اسید گوید: از گروهی كه اهل مدینه بودند شنیدم می گفتند: علی بن موسی الرضا علیهماالسلام روز پنجشنبه یازدهم ربیع الاول سال یكصد و پنجاه و سه متولد شد و این دو سال بعد از وفات حضرت صادق علیه السلام بود.
8- هشام بن احمر گوید: حضرت موسی بن جعفر علیه السلام به من فرمود: آیا اطلاع داری كسی در این روزها از طرف مغرب به مدینه وارد شده باشد؟ عرض كردم: اطلاع ندارم، فرمود: چرا مردی از اهل مغرب وارد مدینه شده است، بیائید با هم نزد او برویم، حضرت سوار شد و من هم با او سوار شده به نزد آن مرد رهسپار شدیم، در این هنگام مشاهده كردم مردی از اهالی مغرب با چند غلام و كنیز ایستاده است، گفتم: غلام و كنیزان خود را به ما نشان بده، وی هفت جاریه را به ما نشان داد و هیچ كدام مورد علاقه حضرت موسی بن جعفر نشدند.
سپس فرمودند: بقیه را نشان بدهید، مرد مغربی گفت: فقط یك جاریه دیگر كه آن هم مریض است باقی مانده است موسی بن جعفر گفت: پس چرا او را نشان نمی دهی آن مرد از نشان دادن آن كنیز امتناع كرد و حضرت از آن جا مراجعت فرمودند، روز دیگر مرا بار دیگر برای خریدن آن كنیز نزد آن مرد فرستادند، و فرمودند: از آن مرد سؤال كن و بگو آخرین نظرت درباره او چیست؟ و اگر قیمت آن را معین كرد
[ صفحه 20]
قبول كن.
هشام بن احمر گوید: من طبق فرموده ی امام علیه السلام نزد آن مرد رفتم، وی گفت: من برای این كنیز قیمت معینی در نظر گرفته ام و از آن مقدار كم نخواهم كرد گفتم: من به این قیمت او را خریدم، فروشنده گفت: كنیز مال تو است، و لیكن به من بگو این مرد كه دیروز همراه تو آمده بود، گفتم: مردی از بنی هاشم بود، گفت: از كدام قبیله بنی هاشم، گفتم: بیش از این اطلاعی ندارم.
آن مرد گفت: اینك از جریان خریداری این كنیز تو را مطلع سازم، هنگامی كه من او را در انتهای مغرب خریداری كردم، زنی از اهل كتاب با من برخورد كرد و گفت: این كنیزی كه همراه داری چیست؟ گفتم: وی را برای خود خریداری نموده ام، آن زن گفت: این چنین كنیزی شایسته نیست نزد مانند تو باشد.
این كنیز باید در نزد بهترین اهل زمین باشد، این جاریه پس از اندكی كه در نزد صاحبش بگذراند، از وی فرزندی متولد خواهد شد كه در شرق و غرب عالم مانند او نخواهد بود، آن مرد گوید: من كنیز موردنظر را به مدینه آوردم، و پس از اینكه موسی بن جعفر علیهماالسلام او را خریداری كرد چندی نگذشت كه حضرت رضا علیه السلام از او متولد شد.
9- طبری - رضوان الله علیه - گوید: حضرت رضا علیه السلام در سال یكصد و چهل و هشت در شهر مدینه متولد شد.
و گفته می شود: تولد آن بزرگوار در شب یازدهم ذی قعده در روز جمعه سال یكصد و پنجاه و سه واقع شده است.
و در این هنگام پنج سال از وفات حضرت صادق علیه السلام گذشته بود، و گفته شده كه تولد آن حضرت روز پنجشنبه بوده است و مادرش كنیزی بود كه او را
[ صفحه 21]
ام البنین می گفتند، و نام او نجمه و سكن نوبیه و یا تكتم می باشد.
10- ابن شهرآشوب گفته: علی بن موسی علیهماالسلام مكنی به ابوالحسن و ابوعلی و ملقب به سراج الله، نور الهدی، قرة عین المؤمنین، مكیدة الملحدین، كفو الملك، كافی الخلق، رب السریر، دأب التدبیر، الفاضل، الجار، الوفی، الصدیق، و الرضی بود.
بزنطی گوید: او را از این جهت رضا می گفتند كه خداوند و رسول و ائمه اطهار از وی خشنود بودند، و گفته اند: آن حضرت را از این جهت «رضا» می گفتند، كه مخالف و مؤالف او را برگزیدند، و گفته شده كه مأمون او را به این عنوان انتخاب كرد، مادرش كنیزی بود كه او را سكن نوبیه، و خیزران مرسیه می گفتند، و گفته می شود كه نام او را نجمه می گفتند این مطلب را میثم روایت كرده است و گفته می شود: كه نام او صقر و یا ام البنین و اروی بوده است. و هنگامی كه حضرت رضا علیه السلام متولد شد او را طاهره نام گذاری كردند.
تولد آن جناب روز جمعه و یا روز پنجشنبه یازدهم ربیع الاول سال یكصد و پنجاه و سه، پنج سال بعد از وفات حضرت صادق علیه السلام واقع شد، و گفته می شود كه تولد آن بزرگوار در سال یكصد و پنجاه و یك اتفاق افتاده است.
11- اربلی گفته است: آن حضرت در سال یكصد و چهل و هشت در شهر مدینه متولد شد، و گفته می شود كه در روز جمعه یازدهم ماه ذی قعده سال یكصد و پنجاه و سه، پنج سال بعد از وفات حضرت صادق علیه السلام متولد شده است، و گفته شده كه تولد آن بزرگوار روز پنجشنبه بوده است، و مادرش كنیزی بود كه او را ام البنین می گفتند و نام او نجمه، و سكن و یا تكتم می باشد.
12- حافظ عبدالعزیز جنابذی گوید: تولد حضرت رضا علیه السلام در سال
[ صفحه 22]
یكصد و پنجاه و سه واقع شده و مادرش را ام البنین می گفتند.
13- در دروس گوید: امام رضا علیه السلام در سال یكصد و چهل و هشت در مدینه متولد شد، و گفته شده كه تولد آن جناب روز پنجشنبه یازدهم ذی القعده بوده است.
14- محمد بن طلحه گوید: تولد حضرت رضا علیه السلام روز یازدهم ذی حجة در سال یكصد و پنجاه و سه، پنج سال بعد از وفات جدش حضرت صادق علیه السلام واقع شد.
پدرش موسی بن جعفر و مادرش كنیزی بود كه او خیزران مرسیه و یا شقراء نونیه می گفتند، نام آن بانو اروی و ملقب به شقراء بود، نام امام رضا علیه السلام «علی» بود و او را سومین علی می گفتند، علی اول جدش امیرالمؤمنین و علی دوم جد دیگرش حضرت سجاد زین العابدین علیه السلام بودند، و القاب آن جناب عبارتند از: رضا، صابر، رضی، وفی، و رضا از همه القاب آن حضرت مشهورتر است.
15- غفاری در تاریخ خود گفته: حضرت امام رضا علیه السلام روز جمعه یازدهم ذی قعده متولد شد.
16- كفعمی گفته: روز پنجشنبه یازدهم ذی قعده ی سال یكصد و چهل و هشت در شهر مدینه متولد گردید.
17- فتال نیشابوری گوید: تولد حضرت روز جمعه و در روایت دیگری روز پنجشنبه یازدهم ذی القعده سال یكصد و چهل و هشت در شهر مدینه واقع شد.
18- مسعودی گوید: امام رضا علیه السلام در سال یكصد و پنجاه و سه، پنج سال پس از وفات جدش حضرت صادق علیه السلام در مدینه متولد شد، ولادت او مانند تولد پدرانش انجام گرفت و مانند آنان نشو و نما یافت.
[ صفحه 23]
از حضرت موسی بن جعفر علیه السلام روایت شده كه آن بزرگوار هنگامی كه تكتم مادر حضرت رضا را خریداری كرد گروهی از یاران خود را جمع كرد و فرمود:
به خداوند سوگند كه من این جاریه را به امر خداوند متعال خریداری كردم، از آن حضرت جریان خریداری تكتم را پرسیدند، فرمود: هنگامی كه در خواب بودم جدم و پدرم نزد من آمدند در حالی كه یك پارچه حریری را در دست داشتند، آنها پارچه حریر را بر زمین پهن كردند و از هم باز نمودند.
ناگهان من صورت این جاریه را در آن پارچه حریر دیدم، جدم و پدرم گفتند:
ای موسی از این كنیز بهترین خلق خداوند در روی زمین بعد از تو متولد خواهد شد، سپس به من امر كردند هنگامی كه فرزندم تكتم متولد شد او را «علی» نام گذاری كنم و فرمودند خداوند بوسیله او عدل و داد و محبت و رحمت را ظاهر می گرداند، خوشا به حال كسی كه او را تصدیق كند و امامت وی را بپذیرد، وای بر آنكه فردی كه با او دشمنی كند و حق او را منكر گردد و با او عناد ورزد.
و در مروج الذهب گوید: تولد آن حضرت در سال یكصد و پنجاه و سه بوده است.
19- ابن الوردی گفته: تولد علی بن موسی در سال یكصد و چهل و هشت بوده است.
20- ابن اثیر گوید: علی بن موسی در سال یكصد و چهل و هشت در مدینه متولد شد.
مؤلف گوید:
مورخین و محدثین و اهل تراجم گفته اند: كه مادر حضرت رضا علیه السلام از مردمان مغرب اقصی بوده است، یكی از برده فروشان او را از مغرب خریداری كرد و به مدینه آورد، حمیدة المصفاة مادر حضرت موسی بن جعفر علیه السلام او را برای
[ صفحه 24]
فرزندش موسی خریداری نمود و حضرت رضا از آن كنیز مغربیه متولد شد، در موطن این بانوی معظم كه از كدام شهر ناحیه مغرب بوده است در میان اهل تاریخ و حدیث اختلاف است.
گروهی او را از اهل نوبه می دانند، و نوبه منطقه وسیعی در افریقا است كه امروز آن جا را سودان می گویند.
و نیز «نوبه» نام قبیله ای از سیاهان آفریقا هم می باشد، و جماعتی نیز مادر حضرت رضا علیه السلام را از اهل «مرسیه» می دانند، و تصریح نكرده اند كه آن بانو از مرسیه آفریقا بوده و یا از مرسیه اندلس، و ما اینك در این مورد توضیحاتی در اختیار مطالعه كنندگان محترم قرار می دهیم.
مسلمانان بعد از اینكه افریقا و شهرهای آسیای صغیر و روم شرقی را فتح كردند و خود را به اندلس رسانیدند، و نواحی دو طرف دریای روم (مدیترانه) را تصرف كردند در ساحل این دریای بزرگ در طرف جنوب و شمال لنگرگاه های زیادی برای پهلو گرفتن كشتی های جنگی و مسافربری تأسیس كردند و ارتباطات سیاسی و نظامی و تجاری را میان شهرها برقرار ساختند.
این بنادر جدیدالتأسیس را به جهت اینكه كشتی ها در آن پهلو می گرفتند «مرسی» می گفتند، و مرسی در لغت عرب محلی است كه كشتی در آن لنگر می اندازد و متوقف می گردد، و در نسبت «مرسیه» می شود، سید مرتضی زبیدی در تاج العروس گوید:
مرسیه بضم میم و مردمان مغرب آن را بفتح میم تلفظ می كنند، نام شهری است در مشرق اندلس كه امیر عبدالرحمن بن حكم اموی آن را ساخته است.
«مرسیه» شهری است بسیار خرم و دارای باغها و بوستانهای فراوان و ابوغالب تمام بن غالب لغوی از این شهر است.
[ صفحه 25]
ابوغالب كتاب نفیسی در علم لغت تألیف كرد، هنگامی كه ابواسحاق بر اندلس غلبه كرد هزار دینار برای ابوغالب فرستاد تا نام آن را در كتاب بنویسد، ابوغالب از پیشنهاد وی امتناع ورزید و گفت اگر تمام جهان را به من بدهی این كار را نخواهم كرد، من كتاب خود را برای طلاب علوم تألیف كرده ام.
سیوطی در تاریخ الخلفاء گفته: عبدالرحمن بن حكم اموی نخستین امیری است، كه سلطنت بزرگ و باشكوهی در اندلس تأسیس كرد و دولت مستقل با تشكیلاتی وسیع پایه گذاری كرد، در دوره حكومت او در اندلس دارالضرب تأسیس شد و مردم لباسهای گلدار و رنگارنگ و منقش پوشیدند، و از هنگامی كه مسلمانان عرب وارد اندلس شده بودند تا عصر عبدالرحمان دارالضربی نداشتند، و معاملات مسلمانان با درهم و دیناری كه از بلاد شرقی به آنجا حمل می شد انجام می گرفت عبدالرحمن در سال 239 درگذشت.
از گفته های زبیدی و سیوطی كه در بالا نقل شد معلوم گردید كه «مرسیه» اندلس در قرن سوم پایه گذاری شده، عبدالرحمان بن حكم اموی چند سال بعد از شهادت حضرت رضا (ع) به امارت اندلس رسید و سپس «مرسیه» را ساخت، بنابراین مادر حضرت رضا (ع) از «مرسیه» اندلس نبوده است.
یاقوت حموی گوید: «مرس الخرز» بفتح و سكون راء و سین مهمله و خرز بفتح خاء و راء جای آبادی است در ساحل افریقا بین آن و بونه سه روز راه است، و از این مكان مرجان استخراج می كنند، و ابن حوقل گوید: «بونه» شهریست متوسط در كنار دریا كه بازارهای زیبا و تجارتخانه های فراوانی دارد، قیمت اجناس در این شهر متوسط است، و در آنجا انواع و اقسام میوه ها و خوردنیهای ارزان دیده می شود و باغهای زیادی در نزدیك شهر هست.
نتیجه بحث این است كه مادر حضرت رضا (ع) كه گاهی بعنوان «خیزران
[ صفحه 26]
مرسیة» و زمانی به عنوان «شقراء نوبیه» در كتب عنوان شده باید از همین مراسی افریقا باشد، و احتمال می دهد كه از اهل همین «بونه» باشد كه بعدا به «نوبه» تصحیح شده است، و العلم بحقائق الامور عند الله تعالی.
با مطالبی كه در بالا نقل كردیم ادعای یكی از نویسندگان معاصر كه گفته است: مادر حضرت رضا (ع) از اهل «مارس» فرانسه بوده باطل می شود، در صورتی كه قبول كنیم كه بندر مارس در فرانسه همان «مرسیه» اندلس اسلامی باشد باز ادعای وی درست نیست، و ما در چند سطر قبل تحقیق كردیم كه «مرسیه» را عبدالرحمان بن حكم اموی ساخته و او چند سال پس از شهادت امام رضا (ع) به جای پدرش حكم به خلافت و امارت نشست.
[ صفحه 27]
1- محمد بن یعقوب كلینی رضوان الله علیه گوید امام رضا (ع) در سال 148 هجری متولد شد، و در ماه صفر سال 203 در حالی كه 55 سال از عمر شریفش می گذشت جهان را وداع گفت، در تاریخ تولد و وفات حضرت رضا (ع) اختلاف شده و لیكن مطلب قابل توجه و مورد اعتماد همان است كه ما گفتیم و مادرش ام ولدی بود كه او را ام البنین می گفتند.
2- شیخ صدوق رحمة الله علیه گفته: بزنطی گوید به حضرت ابوجعفر جواد (ع) عرض كردم: گروهی از مخالفین شما گمان می كنند كه مأمون پدرت را به «رضا» ملقب ساخت در آن هنگام كه او را به ولایتعهدی برگزید، حضرت جواد علیه السلام فرمود: به خداوند دروغ گفته اند و از طریق حق منحرف شده اند، بلكه خداوند او را به «رضا» نامگذاری كرده، زیرا وی محل رضایت خداوند و پیغمبر و ائمه بعد
[ صفحه 16]
از وی قرار گرفته است.
گوید: عرض كردم آیا همه پدران گذشته ات علیهم السلام مورد رضایت خداوند و پیغمبر و ائمه نبودند، فرمود: چرا؟ گفتم: پس چگونه پدرانت از بین آنها «رضا» نامیده شد؟ فرمود: برای اینكه دشمنان و مخالفین او به وی رضایت دادند همانطور كه دوستان و موافقین او راضی بودند و هیچ یك از پدرانش این چنین نبودند و از این رو پدرم از میان آنها ملقب به رضا گردید.
3- حضرت عبدالعظیم از سلیمان بن حفص روایت كرده كه گفت موسی ابن جعفر علیهماالسلام فرزندش علی را «رضا» خطاب می كرد و او را به این عنوان نام می برد و می گفت: فرزندم «رضا» را بگوئید نزد من بیاید و یا به فرزندم رضا چنین گفتم و یا فرزندم رضا چنین گفت و هرگاه او را مورد خطاب قرار می داد وی را «ابوالحسن» نام می برد.
4- علی بن میثم كه از همگان درباره ائمه ی اطهار علیهم السلام اطلاعاتش بیشتر بود و از اوضاع خانوادگی و خصوصیات زناشوئی آنان مطلع بود می گفت حمیدة المصفاة مادر موسی بن جعفر كه از اشراف و بزرگ زادگان عجم بود كنیزی را كه از مادری مسلمان متولد شده بود خریداری كرد، نام این جاریه، «تكتم» بود و از نظر عقل و دیانت از بهترین زنان عصر خود به شمار می رفت و به حمیدة المصفاة بسیار احترام می كرد تا آنجا كه هیچگاه در نزد وی نمی نشست حمیده به فرزندش موسی گفت: ای فرزند، «تكتم» بهترین زنی است كه من دیده ام و شك ندارم كه خداوند متعال فرزندان پاكی به او خواهد بخشید، من اینك او را به تو می دهم وی را به راه خیر و سعادت رهنما باش.
[ صفحه 17]
پس از اینكه حضرت رضا علیه السلام متولد شد «تكتم» را طاهره نامگذاری كرد، حضرت رضا شیر زیاد می خورد و نیروی جسمانیش قوی بود، مادرش گفت: برای فرزندم یك مرضعه تهیه كنید كه مرا یاری كند، گفتند: آیا شیرت كم شده است؟ گفت: نه به خداوند سوگند شیرم كم نشده است، بلكه من از روز ولادت فرزندم از اوراد و اذكار خود بازمانده ام.
صولی گوید: دلیل بر اینكه نام مادر امام رضا علیه السلام «تكتم» بوده گفتار شاعریست كه در مدح حضرت رضا سلام الله علیه گوید:
الا ان خیر الناس نفسا و والدا
و رهطا و اجدادا علی المعظم
اتتنا به للعلم و الحلم ثامنا
اماما یؤدی حجة الله تكتم
گروهی این شعر را به عموی ابوابراهیم بن عباس نسبت داده اند و لیكن من روایتی در این باره ندارم و از كسی نشنیده ام و صحت و سقم آن را تأیید نمی كنم و لیكن شك ندارم كه این ابیات از ابوابراهیم بن عباس است:
كفی بفعال امری ء عالم
علی أهله عادلا شاهدا
اری لهم طارقا مونقا
و لا یشبه الطارف التالدا
یمن علیكم بأموالكم
و تعطون من مائة واحدا
فلا یحمد الله مستبصرا
یكون لاعدائكم حامدا
فضلت قسیمك فی قعدد
كما فضل الوالد الوالدا
صولی گوید: من این ابیات را به خط پدرم در پشت دفتری كه متعلق به او بود پیدا كردم و او نوشته بود: من این ابیات را از برادرم كه از عمویش روایت می كرد شنیدم و او این اشعار را درباره امام رضا علیه السلام گفته بود، و تكتم یكی از نامهای زنان عرب است كه در اشعار ذكر آن آمده است:
[ صفحه 18]
طاف الخیالان فهاجا سقما
خیال تكنی و خیال تكتما
صولی گوید: ابراهیم بن عباس عموی پدرم اشعار و مدایح بسیاری درباره ی حضرت رضا علیه السلام داشت كه همه آنها را منتشر كرده بود، پس از آن حوادثی پیش آمد كه او ناگزیر شد آن ابیات را جمع آوری نماید، گروهی گفته اند: كه مادر امام رضا «سكن النوبیه» نام داشته است، و نیز گفته اند: كه نام او نجمه و یا «سمان» و مكنی به ام البنین بوده است.
5- علی بن میثم از پدرش روایت می كند كه وی گفت: هنگامی كه حمیدة المصفاة مادر حضرت رضا علیه السلام را خریداری كرد، متذكر شد كه حضرت رسول صلی الله علیه و آله را در خواب دیده است كه آن حضرت امر كرده كه «نجمه» را به فرزندت موسی ببخشی، زیرا به زودی از وی فرزندی كه بهترین مردم روی زمین است متولد خواهد شد.
هنگامی كه حضرت رضا متولد شد او را طاهره نام گذاشت، مادر آن حضرت چند نام داشت: اروی، سكن، سمان و تكتم كه آخرین نام او بوده است، علی بن میثم گوید: از مادرم شنیدم كه نجمه در هنگام خریداری بكر بوده است.
6- علی بن میثم از پدرش روایت كرده كه گفت: از مادرم شنیدم كه می گفت: نجمه مادر حضرت رضا علیه السلام می گفت:
هنگامی كه فرزندم علی در رحم من قرار گرفت، من سنگینی بارداری را ندیدم، و در هنگام خواب صدای تسبیح و تهلیل از درون خود می شنیدم و این جهت مرا به ترس و وحشت وامی داشت و هرگاه بیدار می شدم چیزی نمی شنیدم.
هنگامی كه وضع حمل كردم و كودك بر زمین قرار گرفت دست خود را بر زمین گذاشت و سر خود را به طرف آسمان بلند كرد در حالی كه لبهای خود را حركت
[ صفحه 19]
می داد و مانند بزرگسالان سخن می گفت.
در این هنگام پدرش موسی بن جعفر وارد شد و گفت: ای نجمه كرامت پروردگار بر تو گوارا باد، من كودك را در حالی كه در یك پارچه سفیدی پوشانیده شده بود به او دادم، وی در گوش راست كودك اذان و در گوش چپ اقامه گفت و با آب فرات گلوی او را گرفت، سپس به من برگردانید و گفت: بگیر این كودك را كه از برگزیدگان خداوند در روی زمین است.
7- عتاب بن اسید گوید: از گروهی كه اهل مدینه بودند شنیدم می گفتند: علی بن موسی الرضا علیهماالسلام روز پنجشنبه یازدهم ربیع الاول سال یكصد و پنجاه و سه متولد شد و این دو سال بعد از وفات حضرت صادق علیه السلام بود.
8- هشام بن احمر گوید: حضرت موسی بن جعفر علیه السلام به من فرمود: آیا اطلاع داری كسی در این روزها از طرف مغرب به مدینه وارد شده باشد؟ عرض كردم: اطلاع ندارم، فرمود: چرا مردی از اهل مغرب وارد مدینه شده است، بیائید با هم نزد او برویم، حضرت سوار شد و من هم با او سوار شده به نزد آن مرد رهسپار شدیم، در این هنگام مشاهده كردم مردی از اهالی مغرب با چند غلام و كنیز ایستاده است، گفتم: غلام و كنیزان خود را به ما نشان بده، وی هفت جاریه را به ما نشان داد و هیچ كدام مورد علاقه حضرت موسی بن جعفر نشدند.
سپس فرمودند: بقیه را نشان بدهید، مرد مغربی گفت: فقط یك جاریه دیگر كه آن هم مریض است باقی مانده است موسی بن جعفر گفت: پس چرا او را نشان نمی دهی آن مرد از نشان دادن آن كنیز امتناع كرد و حضرت از آن جا مراجعت فرمودند، روز دیگر مرا بار دیگر برای خریدن آن كنیز نزد آن مرد فرستادند، و فرمودند: از آن مرد سؤال كن و بگو آخرین نظرت درباره او چیست؟ و اگر قیمت آن را معین كرد
[ صفحه 20]
قبول كن.
هشام بن احمر گوید: من طبق فرموده ی امام علیه السلام نزد آن مرد رفتم، وی گفت: من برای این كنیز قیمت معینی در نظر گرفته ام و از آن مقدار كم نخواهم كرد گفتم: من به این قیمت او را خریدم، فروشنده گفت: كنیز مال تو است، و لیكن به من بگو این مرد كه دیروز همراه تو آمده بود، گفتم: مردی از بنی هاشم بود، گفت: از كدام قبیله بنی هاشم، گفتم: بیش از این اطلاعی ندارم.
آن مرد گفت: اینك از جریان خریداری این كنیز تو را مطلع سازم، هنگامی كه من او را در انتهای مغرب خریداری كردم، زنی از اهل كتاب با من برخورد كرد و گفت: این كنیزی كه همراه داری چیست؟ گفتم: وی را برای خود خریداری نموده ام، آن زن گفت: این چنین كنیزی شایسته نیست نزد مانند تو باشد.
این كنیز باید در نزد بهترین اهل زمین باشد، این جاریه پس از اندكی كه در نزد صاحبش بگذراند، از وی فرزندی متولد خواهد شد كه در شرق و غرب عالم مانند او نخواهد بود، آن مرد گوید: من كنیز موردنظر را به مدینه آوردم، و پس از اینكه موسی بن جعفر علیهماالسلام او را خریداری كرد چندی نگذشت كه حضرت رضا علیه السلام از او متولد شد.
9- طبری - رضوان الله علیه - گوید: حضرت رضا علیه السلام در سال یكصد و چهل و هشت در شهر مدینه متولد شد.
و گفته می شود: تولد آن بزرگوار در شب یازدهم ذی قعده در روز جمعه سال یكصد و پنجاه و سه واقع شده است.
و در این هنگام پنج سال از وفات حضرت صادق علیه السلام گذشته بود، و گفته شده كه تولد آن حضرت روز پنجشنبه بوده است و مادرش كنیزی بود كه او را
[ صفحه 21]
ام البنین می گفتند، و نام او نجمه و سكن نوبیه و یا تكتم می باشد.
10- ابن شهرآشوب گفته: علی بن موسی علیهماالسلام مكنی به ابوالحسن و ابوعلی و ملقب به سراج الله، نور الهدی، قرة عین المؤمنین، مكیدة الملحدین، كفو الملك، كافی الخلق، رب السریر، دأب التدبیر، الفاضل، الجار، الوفی، الصدیق، و الرضی بود.
بزنطی گوید: او را از این جهت رضا می گفتند كه خداوند و رسول و ائمه اطهار از وی خشنود بودند، و گفته اند: آن حضرت را از این جهت «رضا» می گفتند، كه مخالف و مؤالف او را برگزیدند، و گفته شده كه مأمون او را به این عنوان انتخاب كرد، مادرش كنیزی بود كه او را سكن نوبیه، و خیزران مرسیه می گفتند، و گفته می شود كه نام او را نجمه می گفتند این مطلب را میثم روایت كرده است و گفته می شود: كه نام او صقر و یا ام البنین و اروی بوده است. و هنگامی كه حضرت رضا علیه السلام متولد شد او را طاهره نام گذاری كردند.
تولد آن جناب روز جمعه و یا روز پنجشنبه یازدهم ربیع الاول سال یكصد و پنجاه و سه، پنج سال بعد از وفات حضرت صادق علیه السلام واقع شد، و گفته می شود كه تولد آن بزرگوار در سال یكصد و پنجاه و یك اتفاق افتاده است.
11- اربلی گفته است: آن حضرت در سال یكصد و چهل و هشت در شهر مدینه متولد شد، و گفته می شود كه در روز جمعه یازدهم ماه ذی قعده سال یكصد و پنجاه و سه، پنج سال بعد از وفات حضرت صادق علیه السلام متولد شده است، و گفته شده كه تولد آن بزرگوار روز پنجشنبه بوده است، و مادرش كنیزی بود كه او را ام البنین می گفتند و نام او نجمه، و سكن و یا تكتم می باشد.
12- حافظ عبدالعزیز جنابذی گوید: تولد حضرت رضا علیه السلام در سال
[ صفحه 22]
یكصد و پنجاه و سه واقع شده و مادرش را ام البنین می گفتند.
13- در دروس گوید: امام رضا علیه السلام در سال یكصد و چهل و هشت در مدینه متولد شد، و گفته شده كه تولد آن جناب روز پنجشنبه یازدهم ذی القعده بوده است.
14- محمد بن طلحه گوید: تولد حضرت رضا علیه السلام روز یازدهم ذی حجة در سال یكصد و پنجاه و سه، پنج سال بعد از وفات جدش حضرت صادق علیه السلام واقع شد.
پدرش موسی بن جعفر و مادرش كنیزی بود كه او خیزران مرسیه و یا شقراء نونیه می گفتند، نام آن بانو اروی و ملقب به شقراء بود، نام امام رضا علیه السلام «علی» بود و او را سومین علی می گفتند، علی اول جدش امیرالمؤمنین و علی دوم جد دیگرش حضرت سجاد زین العابدین علیه السلام بودند، و القاب آن جناب عبارتند از: رضا، صابر، رضی، وفی، و رضا از همه القاب آن حضرت مشهورتر است.
15- غفاری در تاریخ خود گفته: حضرت امام رضا علیه السلام روز جمعه یازدهم ذی قعده متولد شد.
16- كفعمی گفته: روز پنجشنبه یازدهم ذی قعده ی سال یكصد و چهل و هشت در شهر مدینه متولد گردید.
17- فتال نیشابوری گوید: تولد حضرت روز جمعه و در روایت دیگری روز پنجشنبه یازدهم ذی القعده سال یكصد و چهل و هشت در شهر مدینه واقع شد.
18- مسعودی گوید: امام رضا علیه السلام در سال یكصد و پنجاه و سه، پنج سال پس از وفات جدش حضرت صادق علیه السلام در مدینه متولد شد، ولادت او مانند تولد پدرانش انجام گرفت و مانند آنان نشو و نما یافت.
[ صفحه 23]
از حضرت موسی بن جعفر علیه السلام روایت شده كه آن بزرگوار هنگامی كه تكتم مادر حضرت رضا را خریداری كرد گروهی از یاران خود را جمع كرد و فرمود:
به خداوند سوگند كه من این جاریه را به امر خداوند متعال خریداری كردم، از آن حضرت جریان خریداری تكتم را پرسیدند، فرمود: هنگامی كه در خواب بودم جدم و پدرم نزد من آمدند در حالی كه یك پارچه حریری را در دست داشتند، آنها پارچه حریر را بر زمین پهن كردند و از هم باز نمودند.
ناگهان من صورت این جاریه را در آن پارچه حریر دیدم، جدم و پدرم گفتند:
ای موسی از این كنیز بهترین خلق خداوند در روی زمین بعد از تو متولد خواهد شد، سپس به من امر كردند هنگامی كه فرزندم تكتم متولد شد او را «علی» نام گذاری كنم و فرمودند خداوند بوسیله او عدل و داد و محبت و رحمت را ظاهر می گرداند، خوشا به حال كسی كه او را تصدیق كند و امامت وی را بپذیرد، وای بر آنكه فردی كه با او دشمنی كند و حق او را منكر گردد و با او عناد ورزد.
و در مروج الذهب گوید: تولد آن حضرت در سال یكصد و پنجاه و سه بوده است.
19- ابن الوردی گفته: تولد علی بن موسی در سال یكصد و چهل و هشت بوده است.
20- ابن اثیر گوید: علی بن موسی در سال یكصد و چهل و هشت در مدینه متولد شد.
مؤلف گوید:
مورخین و محدثین و اهل تراجم گفته اند: كه مادر حضرت رضا علیه السلام از مردمان مغرب اقصی بوده است، یكی از برده فروشان او را از مغرب خریداری كرد و به مدینه آورد، حمیدة المصفاة مادر حضرت موسی بن جعفر علیه السلام او را برای
[ صفحه 24]
فرزندش موسی خریداری نمود و حضرت رضا از آن كنیز مغربیه متولد شد، در موطن این بانوی معظم كه از كدام شهر ناحیه مغرب بوده است در میان اهل تاریخ و حدیث اختلاف است.
گروهی او را از اهل نوبه می دانند، و نوبه منطقه وسیعی در افریقا است كه امروز آن جا را سودان می گویند.
و نیز «نوبه» نام قبیله ای از سیاهان آفریقا هم می باشد، و جماعتی نیز مادر حضرت رضا علیه السلام را از اهل «مرسیه» می دانند، و تصریح نكرده اند كه آن بانو از مرسیه آفریقا بوده و یا از مرسیه اندلس، و ما اینك در این مورد توضیحاتی در اختیار مطالعه كنندگان محترم قرار می دهیم.
مسلمانان بعد از اینكه افریقا و شهرهای آسیای صغیر و روم شرقی را فتح كردند و خود را به اندلس رسانیدند، و نواحی دو طرف دریای روم (مدیترانه) را تصرف كردند در ساحل این دریای بزرگ در طرف جنوب و شمال لنگرگاه های زیادی برای پهلو گرفتن كشتی های جنگی و مسافربری تأسیس كردند و ارتباطات سیاسی و نظامی و تجاری را میان شهرها برقرار ساختند.
این بنادر جدیدالتأسیس را به جهت اینكه كشتی ها در آن پهلو می گرفتند «مرسی» می گفتند، و مرسی در لغت عرب محلی است كه كشتی در آن لنگر می اندازد و متوقف می گردد، و در نسبت «مرسیه» می شود، سید مرتضی زبیدی در تاج العروس گوید:
مرسیه بضم میم و مردمان مغرب آن را بفتح میم تلفظ می كنند، نام شهری است در مشرق اندلس كه امیر عبدالرحمن بن حكم اموی آن را ساخته است.
«مرسیه» شهری است بسیار خرم و دارای باغها و بوستانهای فراوان و ابوغالب تمام بن غالب لغوی از این شهر است.
[ صفحه 25]
ابوغالب كتاب نفیسی در علم لغت تألیف كرد، هنگامی كه ابواسحاق بر اندلس غلبه كرد هزار دینار برای ابوغالب فرستاد تا نام آن را در كتاب بنویسد، ابوغالب از پیشنهاد وی امتناع ورزید و گفت اگر تمام جهان را به من بدهی این كار را نخواهم كرد، من كتاب خود را برای طلاب علوم تألیف كرده ام.
سیوطی در تاریخ الخلفاء گفته: عبدالرحمن بن حكم اموی نخستین امیری است، كه سلطنت بزرگ و باشكوهی در اندلس تأسیس كرد و دولت مستقل با تشكیلاتی وسیع پایه گذاری كرد، در دوره حكومت او در اندلس دارالضرب تأسیس شد و مردم لباسهای گلدار و رنگارنگ و منقش پوشیدند، و از هنگامی كه مسلمانان عرب وارد اندلس شده بودند تا عصر عبدالرحمان دارالضربی نداشتند، و معاملات مسلمانان با درهم و دیناری كه از بلاد شرقی به آنجا حمل می شد انجام می گرفت عبدالرحمن در سال 239 درگذشت.
از گفته های زبیدی و سیوطی كه در بالا نقل شد معلوم گردید كه «مرسیه» اندلس در قرن سوم پایه گذاری شده، عبدالرحمان بن حكم اموی چند سال بعد از شهادت حضرت رضا (ع) به امارت اندلس رسید و سپس «مرسیه» را ساخت، بنابراین مادر حضرت رضا (ع) از «مرسیه» اندلس نبوده است.
یاقوت حموی گوید: «مرس الخرز» بفتح و سكون راء و سین مهمله و خرز بفتح خاء و راء جای آبادی است در ساحل افریقا بین آن و بونه سه روز راه است، و از این مكان مرجان استخراج می كنند، و ابن حوقل گوید: «بونه» شهریست متوسط در كنار دریا كه بازارهای زیبا و تجارتخانه های فراوانی دارد، قیمت اجناس در این شهر متوسط است، و در آنجا انواع و اقسام میوه ها و خوردنیهای ارزان دیده می شود و باغهای زیادی در نزدیك شهر هست.
نتیجه بحث این است كه مادر حضرت رضا (ع) كه گاهی بعنوان «خیزران
[ صفحه 26]
مرسیة» و زمانی به عنوان «شقراء نوبیه» در كتب عنوان شده باید از همین مراسی افریقا باشد، و احتمال می دهد كه از اهل همین «بونه» باشد كه بعدا به «نوبه» تصحیح شده است، و العلم بحقائق الامور عند الله تعالی.
با مطالبی كه در بالا نقل كردیم ادعای یكی از نویسندگان معاصر كه گفته است: مادر حضرت رضا (ع) از اهل «مارس» فرانسه بوده باطل می شود، در صورتی كه قبول كنیم كه بندر مارس در فرانسه همان «مرسیه» اندلس اسلامی باشد باز ادعای وی درست نیست، و ما در چند سطر قبل تحقیق كردیم كه «مرسیه» را عبدالرحمان بن حكم اموی ساخته و او چند سال پس از شهادت امام رضا (ع) به جای پدرش حكم به خلافت و امارت نشست.
[ صفحه 27]